Je krijgt bij The Paper Ensemble heel veel, maar ook heel weinig, in de zin dat je wel zelf moet gaan luisteren. Spits je oren. Luister met je ogen.

Kunstenaars en performers Jochem van Tol & Ibelisse Guardia Ferragutti vertellen over The Paper Ensemble, waarmee ze zaterdagmiddag in het Theater aan ’t Spui hun zeventiende werk (getiteld #17) uitvoeren.

Jochem, jij bent The Paper Ensemble ooit begonnen, toch?
Jochem: “Dat klopt. Ik studeerde aan de toenmalige Interfaculteit Beeld en Geluid in Den Haag (nu ArtScience), een avontuurlijke opleiding waar je werd uitgedaagd om je eigen taal te ontwikkelen. Als musicus heb ik altijd interesse gehad in materiaal, in het idee dat alles geluid maakt, niet alleen instrumenten. Ook dingen die je dagelijks gebruikt, zoals papier. Ik besloot de klankmogelijkheden van dat materiaal te gaan onderzoeken. Het was oprechte belangstelling, maar het had ook iets van een grap: zou je zulke geluiden kunnen orkestreren? Zou je een ensemble kunnen hebben van verschillende soorten papiergeluid?”

En dat kon.
Jochem: “Dat kon. We doen dit nu bijna twintig jaar en het blijft fascinerend.”

Ibelisse, waarin schuilt voor jou de aantrekkingskracht?
Ibelisse: “Ik heb een achtergrond in de muziek, als klassiek pianist en als zanger en muzikant in bandjes, maar ik heb ook de mimeopleiding in Amsterdam gedaan. Ik ben gefascineerd door klank, zeker ook door het fysieke aspect: hoe bespeel je iets, hoe maak je geluid? Waar ligt de grens tussen materiaal, performer en klank? Wie is de meester? Als klassiek pianist ben je gewend zelf te bepalen wat er klinkt, maar met papier ligt dat anders. Je moet je afvragen wat je wilt zeggen, hoe je het materiaal kunt manipuleren. Het materiaal bezit een waardigheid en integriteit die je eer moet betuigen. Het is een entiteit op zich, geen gereedschap. Het papier is de baas.”

Jochem: “Wat wij doen is ook een vormonderzoek. Het idee van virtuositeit gaat uit van een perfect instrument dat jou gehoorzaamt. Hoe kun je virtuositeit en craftmanship bereiken met het bespelen van iets als papier? Vroeger ging het bij dat onderzoek vooral om plezier maken, maar inmiddels is het wel heel serieus. We zijn zelfs naar een dorpje in Japan geweest omdat ze daar heel speciaal papier maken.”

Echt?
Ibelisse: “Ja, het dorpje Echizen in de provincie Fukui. Daar maken ze al eeuwen op ambachtelijke wijze papier. Er is zelfs een altaar voor de ‘papiergodin’, het hele leven staat er in het teken van papier. Ze maken papier van de gampi-plant dat eeuwenlang meegaat zonder dat het wordt aangevreten door inkt. In de Gouden Eeuw was dat papier een luxeartikel. Rembrandt gebruikt het voor zijn etsen. Sterker nog, het was bij een tentoonstelling in het Rembrandthuis dat we Echizen op het spoor kwamen.”

Jochem: “Voor ons is het poëzie om dan naar dat dorpje af te reizen. We zijn er inmiddels drie keer geweest en we hebben er een band opgebouwd, ze kennen ons en maken op verzoek bijzonder papier voor ons. Hun papier wordt ook gebruikt door allerlei grote merken als Louis Vuitton, en zelfs door de Formule 1. Dat klinkt gek, maar papier is heel handig materiaal, het wordt vaak ingezet als een tussenlaagje. De kunstenaar Theo Jansen gebruikt het voor de zeilen van zijn kinetische strandbeesten.”

Wauw.
Ibelisse: “Papier is niet gewoon papier, snap je. Sommige papiersoorten zitten echt tegen textiel aan. En elke soort heeft zijn eigen klankeigenschappen. Jochem maakt uitgebreide tabellen en tekeningen om de verschillende soorten ruis van verschillende papieren in kaart te brengen.”

Is wat jullie live doen geïmproviseerd?
Ibelisse: “Nee, we gebruiken een eigen notatiesysteem. We hebben een kaartspel met grafische symbolen voor de verschillende instrumenten en geluiden, en daarmee maken we een partituur. Die bestaat uit een reeks tegels en ligt op de vloer. Alleen de duur is niet voorgeschreven.”

En jullie bewegen over het podium?
Jochem: “Vroeger hadden we een bandjesopstelling, maar nu is het een soort wandeling. The Paper Ensemble is steeds meer ook een beeldende ervaring, en vooral Ibelisse beweegt veel door de ruimte. Die bewegingen in de ruimte zetten als het ware je oren aan. Je gaat beter luisteren door wat je ziet.”

Ibelisse: “Aan de andere kant: soms sta ik helemaal perplex als ik onze geluidsopnames terughoor. Wow, wat is dat geluid? Juist doordat je de bron niet ziet, wordt het mysterieuzer.”

Jochem: “Dat herken ik wel, ja. Ik heb live ook steeds vaker de aanvechting om het licht uit te doen.”

Ibelisse: “Eigenlijk moeten we een lp uitbrengen.”

Hebben jullie nog tips voor de beginnend Paper Ensemble-bezoeker?
Jochem: “Je krijgt bij The Paper Ensemble heel veel, maar ook heel weinig, in de zin dat je wel zelf moet gaan luisteren. Spits je oren. Luister met je ogen.”

Ibelisse: “De voorstelling is heel dik en groot en gelaagd, alleen valt dat niet meteen op. Je moet je waarneming opnieuw kalibreren. Luisteren op een kleiner niveau, met meer nuances. Als je daartoe bereid bent en onze wereld binnenstapt, dan ga je om.”