The Paper Ensemble is het geesteskind van kunstenaar en componist Jochem van Tol. Als sinds zijn studietijd aan de toenmalige Interfaculteit voor Beeld en Geluid in Den Haag (nu ArtScience) doet Van Tol onderzoek naar de klankmogelijkheden van papier – met verbijsterend resultaat. #17, het zeventiende werk van de groep, is geïnspireerd op het idee van een Japanse tuin. Het publiek zit verspreid door de ruimte, in een ‘tuin’ van papieren instrumentsculpturen in allerlei tinten wit, blauw, grijs en zwart. Door zes performers wordt er gebouwd, gewerkt, gespeeld. Je hoort ritselend bos, de ruisende zee, zingende walvissen. Soms intiem en dichtbij, dan weer onheilspellend groots. En de tijd lijkt stil te staan. Na een bezoek aan The Paper Ensemble is je blik op papier voorgoed veranderd.
#17 is een doorontwikkeling van #16, de korte muziekfilm die Van Tol en regisseur Jiska Rickels in 2022 maakten. Daarvoor ontwikkelde Van Tol samen met multimediaal kunstenaar en lid van het Paper Ensemble Ibelisse Guardia Ferragutti de bijzondere papieren instrumentsculpturen die nu opnieuw een hoofdrol spelen. Ze hebben prozaïsche namen: om te beginnen is er het ‘vel’ – een vel papier, dat op allerlei manieren in trilling wordt gebracht, van blazen tot wapperen. Dan is er de ‘prop’: een opgepropt stuk papier met een oppervlakte van maar liefst 100 m2, waarmee Ferragutti een dialoog aangaat. De ‘brommer’ is een opgerold stukje papier dat een laag, piepend geluid voortbrengt, “een beetje als een trombone”, aldus Van Tol. Ten slotte is er de ‘toeter’: een koker van 3,5 m lang, die een klaaglijke toon voortbrengt. “Er is een verloop qua vorm, van vel naar toeter, en ook van ruis naar toon,” zegt Van Tol.
De toeter is het kwetsbaarst en lastig te vervoeren, vandaar dat hij geregeld vervangen wordt. Maar de grote prop is al dertien jaar oud: “Die hebben we héél vaak gebruikt, maar hij is van een sterk soort kalkpapier. Al hij nu wel bijna op, denk ik,” zegt Ferragutti. Behalve de grote prop gebruikt het ensemble ook een reeks kleine proppen.
Tijdens een reis naar de Japanse stad Echizen, waar al eeuwen op ambachtelijke wijze zeer duurzaam papier wordt gemaakt, raakten de makers geïnspireerd door het concept van de Japanse tuin. De fysieke tuinen die ze bezochten leidden tot het idee van een ‘speculatieve’ tuin, waar het ensemble zich tijdens de perfomance in begeeft. Ferragutti: “De Japanse tuin is een praxis, een oefening in verdwijnen: de mens verdwijnt uit de voorgrond, bevindt zich tussen de dingen, niet als consument maar als getuige. Het is een bewuste, zintuigelijke manier van zijn, waarbij je de dingen de ruimte geeft. In de performance zijn wij muzikanten, maar ook stenen, ook de wind, de seizoenen die voorbijgaan.”
Nieuw in #17 is dat het ensemble ook slagwerk en versterking toepast: twee slagwerkers spelen op hout, metaal en steen, en de innovatieve geluidskunstenares Ale Hop transformeert de papiergeluiden tot iets nieuws door middel van live sampling met een modulaire synthesizer. “De samenwerking geeft ons mogelijkheden met klank en tempo die we met alleen papier niet hebben. Het zorgt er ook voor dat je het papier weer op een andere manier hoort,” zegt Van Tol.