De Tijd (Rites of Passage)
Louis Andriessen
–
De Tijd
Clark Rundell, dirigent / Kamerorkest van het Koninklijk Conservatorium / Betsy Torenbos, performance
De Tijd (1981)
Tijdsduur: 40′ | Voor: vrouwenstemmen en ensemble | Tekst: Augustinus
Opdracht van het Ministerie van Cultuur
Boven de partituur van De Tijd staat de volgende regel uit Dante’s Divina Commedia, die als motto kan dienen voor de betekenis van het hele stuk “…mirando il punto a cui tutti il tempi son presenti” (naar het punt schouwend, waar zich als heden alle tijden melden). De opgave was een compositie te maken, die een klankbeeld oproept van een ‘gecontinueerd heden’, een gewaarwording van een stilstaande tijd. De muziek is geschreven voor een grote bezetting, bestemd voor leerlingen van het Koninklijk Conservatorium. Er spelen zich in het stuk voortdurend verschillende muzikale ‘tijden’ af: ritmes met een eigen metrische en instrumentale identiteit. De eerste laag is die van het koor. Zij zingen (steeds om beurten, verdeeld in twee groepen) de tekst van Augustinus, begeleid door instrumenten die de toon kunnen vasthouden, zoals violen, fluiten en orgel, altijd in gelijke notenwaarden. De akkoorden zijn meestal achtstemmig, en diatonisch van aard. Een tweede ‘tijd’ is die van instrumenten, die uitklinkende tonen produceren: de piano’s, vibrafoons, crotales. Deze spelen akkoorden in een onregelmatig, driedelig ritme: het jamberitme kort‑lang. Aanvankelijk eveneens zeer langzaam, versnelt zich dat ritme stapsgewijs tot een ritme van drie kwarten. Hoewel de akkoorden van de tweede groep voortkomen uit hetzelfde toonmateriaal als de regelmatige ‘cantus firmus’‑akkoorden, klinken ze meer chromatisch. Later in het stuk worden meer dan twee ritmes met elkaar gecombineerd. Maar alle muzikale ‘lagen’ hebben een, zij het zeer langzaam, regelmatig ritme (bijvoorbeeld toon-duren van 12 achtsten tegen 11 achtsten tegen 9 achtsten), met uitzondering van de ‘klokken’‑akkoorden (piano’s, vibrafoons, crotales, etc.), die altijd zeer langzaam versnellen. Pas tegen het eind van het stuk worden deze functies in de verschillende orkestgroepen, en hun ritmische en harmonische materiaal verwisseld. – LOUIS ANDRIESSEN
Tekst gebruikt in de ‘De Tijd’
Uit Belijdenissen – Aurelius Augustinus
XI
x, 12
‘Wie zal het vasthouden, vastzetten, zodat het even stil kan staan en even de glans kan grijpen van de altijd stilstaande eeuwigheid en dan, die eeuwigheid vergelijkend met de nimmer stilstaande tijden, kan zien dat zij niet te vergelijken is, en kan zien dat een lange tijd alleen maar lang wordt door een groot aantal voorbijgaande bewegingen, die niet tegelijk tot uitbreiding kunnen komen, terwijl in de eeuwigheid niets voorbijgaat, maar de eeuwigheid algeheel tegenwoordig is, welke algehele tegenwoordigheid geen tijd heeft; en dan verder kan zien dat al het voorbije voort wordt gestuwd door het toekomstige en dat al het toekomstige volgt op het voorbije, en dat al het voorbije en al het toekomstige geschapen wordt door en voortkomt uit datgene wat tegenwoordig is?’
‘Wie zal het hart van de mens vasthouden, zodat het stil kan staan en zien hoe de eeuwigheid, die noch toekomstig is, noch voorbij is, stilstaande de toekomstige en voorbije tijden bestiert?’
Rites of Passage
Het eerste contact van Betsy Torenbos met Louis Andriessen gaat terug naar 1995, toen Torenbos Circe danste in ‘Odyssey’ van Blankert en Andriessen. Sindsdien hebben Andriessen en Torenbos samengewerkt aan Torenbos’ solovoorstelling ‘De Materie’ (IV). Tevens deed Torenbos de regie van de filmclip ‘Y Después’.
De voorstelling ‘Rites of Passage’ is gemaakt aan de hand van de compositie ‘De Tijd’ van Louis Andriessen. De choreografie is gemaakt door Betsy Torenbos. De voorstelling wordt uitgevoerd door een jong meisje, een oude vrouw en de danseres Torenbos. Torenbos verzamelde videobeelden van haar hart-echo, filmbeelden van een reis door Siberië en beelden van andere natuurelementen, en verwerkte deze tot een beeldenpartituur die wordt ingezet tijdens de voorstellingen.
De experimentele vorm van de voorstelling is geïnspireerd op beeldende kunst. Torenbos werkte de choreografie tijdens het werkproces uit met behulp van associatieve bewegingen bij de muziek en tekst. Ook zijn er traditionele dansen verwerkt in de choreografie; eveneens zijn de beeldende kunst en sculpturen uit de klassieke oudheid bronnen van inspiratie geweest.
Torenbos: ’Het idee voor deze voorstelling komt voort uit mijn liefde en fascinatie voor de compositie van ‘De Tijd’. In het stuk staat de ervaring van het voorbijgaan centraal. Het stuk, zou je kunnen zeggen, gaat over wat je kunt horen als het leven voorbij is. De compositie bestaat uit lange muzikale bewegingen met zich herhalende vertragingen en subtiele veranderingen in het ritme. In de dansvoorstelling komt deze thematiek terug: de danser gebruikt de beweging van verloren handelingen, in ons maatschappelijk dagelijks leven vervangen door de intrede van mechanische hulpmiddelen. Het is zo een afhandelen van verschillende fases en de geschiedenis; de danseres representeert een lichamelijk geheugen: ze haalt terug wat niet meer is.
De choreografie volgt de opbouw van het muziekstuk – ook daar worden verschillende fases van het leven gesymboliseerd, o.a. door middel van de gekozen instrumentaties.
Om deze fascinatie voor het stuk en zijn thematiek vorm te geven, ligt het gezien mijn theater-en danservaring voor de hand dat in een enigszins experimentele vorm te doen, met behulp van werk- en presentatievormen ontleend aan de performancekunsten en theater.’
Betsy Torenbos is als choreograaf, theatermaker en beeldend kunstenaar werkzaam in Nederland, Europa en Japan. Dans is haar achtergrond: ze studeerde in 1991 af aan de Theater & Dans Academie Amsterdam), en ontving haar Master Degree in 1999 (DasArts / Ritsaert ten Cate).
In 2001 richtte ze de Stichting Be-wonder op waarmee ze multi-disciplinaire en multiculturele projecten ontwikkelt op cultureel gebied. Sinds 1993 maakt ze haar eigen werk, als choreograaf, danser, acteur, regisseur en auteur. Ook werkt ze met video-installaties.